DATA ACT a postanowienia umów: Problematyka nieuczciwych klauzul umownych

DATA ACT wprowadza przepisy mające na celu zwiększenie przejrzystości w umowach oraz ustalenie warunków, na jakich dane są udostępniane i wykorzystywane. Głównym celem tych regulacji jest zapewnienie przedsiębiorcom, zwłaszcza małym i średnim przedsiębiorstwom (MŚP), prawa do uzyskania dostępu do danych będących w posiadaniu większych podmiotów oraz ochrona ich przed nieuczciwymi warunkami umownymi. DATA ACT odnosi się do relacji typu Business to Business (B2B) i jest to już drugi akt prawny Unii Europejskiej regulujący relacje B2B – pierwszym było „Rozporządzenie o pośrednikach internetowych”, które dotyczyło platform internetowych i miało na celu zwiększenie równowagi kontraktowej.

Przepisy dotyczące nieuczciwych postanowień umownych
Wprowadzony przez DATA ACT katalog przepisów zapobiega wykorzystywaniu przewagi kontraktowej przez większe podmioty, co jest szczególnie istotne w sytuacji, gdy silniejsza strona narzuca jednostronnie określone warunki mniejszemu kontrahentowi. Przykładem takich praktyk mogą być klauzule ograniczające dostęp do danych lub nakładające nadmierne koszty na MŚP, które mogą zostać uznane za nieuczciwe i w efekcie być niewiążące dla przedsiębiorstwa. DATA ACT określa, że klauzule umowne, które nie spełnią „testu nieuczciwych warunków umownych”, mogą być zakwestionowane przez słabszą stronę i podważone przed sądami krajowymi. Jest to element strategii UE na rzecz wyrównania szans i zwiększenia konkurencyjności MŚP na rynku, szczególnie w sektorze cyfrowym.

Test nieuczciwych warunków umownych

Test nieuczciwych warunków umownych służy ocenie, czy konkretne postanowienie umowne wprowadza rażącą nierównowagę praw i obowiązków między stronami. DATA ACT wprowadza następujące przesłanki, które pozwalają uznać dane postanowienie za nieuczciwe:

1. Powoduje ono rażącą nierównowagę na niekorzyść słabszej strony, w szczególności MŚP.
2. Nie jest proporcjonalne do wartości lub charakteru danych, których dotyczy.
3. Zostało jednostronnie narzucone przez stronę dominującą, bez realnej możliwości negocjacji.
4. Jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i zasadami uczciwej konkurencji, co skutkuje wykorzystaniem słabszej strony w sposób nieuzasadniony.

Podział postanowień na dwie grupy nieuczciwych klauzul
W Akcie w sprawie danych wyróżniono dwie grupy nieuczciwych postanowień umownych

Pierwsza grupa obejmuje postanowienia, które zawsze są uznawane za nieuczciwe, bez wyjątków. Są to takie klauzule, których stosowanie rażąco narusza zasady dobrej praktyki handlowej i godzi w uczciwy obrót. Przykładami są zapisy, które wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność jednej ze stron, szczególnie jeśli postanowienia te zostały narzucone jednostronnie, oraz te, które przyznają wyłączność na interpretację umowy jednej stronie.

Druga grupa obejmuje postanowienia, które domniemywa się jako nieuczciwe, czyli takie, które mogą być niekorzystne, ale wymagają dodatkowej oceny. Dotyczy to m.in. klauzul, które nieproporcjonalnie ograniczają środki ochrony prawnej lub pozwalają jednostronnie narzucić dostęp do danych w sposób szkodzący interesom drugiej strony.

Skutki uznania postanowień za abuzywne:
Jeśli postanowienie umowne zostanie uznane za nieuczciwe, umowa pozostaje ważna, ale bez tego konkretnego zapisu, o ile można go oddzielić od pozostałych. W przeciwnym razie cała umowa może zostać unieważniona. Komisja Europejska planuje opublikować wzór umowy, który pomoże unikać stosowania nieuczciwych klauzul i ułatwi przedsiębiorcom stosowanie zgodnych z prawem zapisów.

Obowiązkowy charakter przepisów
Przepisy DATA ACT dotyczące ochrony przed nieuczciwymi klauzulami umownymi mają bezwzględnie obowiązujący charakter, co oznacza, że strony nie mogą ich zmieniać ani wyłączać w ramach indywidualnych ustaleń kontraktowych. Kluczowym celem tych przepisów jest ochrona mniejszych przedsiębiorstw przed działaniami większych firm, które mogłyby narzucać im warunki utrudniające prowadzenie działalności, np. poprzez ograniczenia dostępu do danych lub wymaganie nieproporcjonalnie wysokich opłat.

Wyłączenie stosowania przepisów dotyczących nieuczciwych postanowień umownych
DATA ACT przewiduje, że postanowienie umowy nie zostanie uznane za nieuczciwe, jeśli odzwierciedla ono bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa UE, które miałyby zastosowanie także wtedy, gdyby brakowało odpowiednich zapisów w umowie. Przepisy rozporządzenia nie znajdą również zastosowania do postanowień, które nie dotyczą kwestii dostępu do danych, takich jak główne świadczenia stron czy ustalenia cenowe.

Przykładowymi nieuczciwymi klauzulami są:

1. Nadmierne opłaty za dostęp do danych: Strona o silniejszej pozycji narzuca opłaty, które są znacznie wyższe niż uzasadnia to wartość danych lub ich pozyskanie.
2. Jednostronne ograniczenie wykorzystania danych: Klauzule, które pozwalają jednej stronie na dostęp do danych, ale drugiej stronie ograniczają możliwość korzystania z tych samych danych.
3. Brak opcji na renegocjację umowy: Warunki kontraktu są tak ustalone, że słabsza strona nie ma realnej możliwości negocjacji lub wprowadzania zmian w przypadku zmieniających się warunków rynkowych.
4. Wymuszanie ekskluzywności: Klauzula zmuszająca mniejsze firmy do korzystania wyłącznie z danych dostarczanych przez większego partnera, co uniemożliwia im korzystanie z alternatywnych źródeł danych.

DATA ACT daje możliwość przedsiębiorcom, szczególnie MŚP, kwestionowania nieuczciwych postanowień przed sądami krajowymi. Rozporządzenia zwraca uwagę, że w kontekście gospodarki cyfrowej niezależny dostęp do danych jest kluczowy, a ograniczenia w tej kwestii mogą prowadzić do nieuczciwej przewagi rynkowej. Ograniczenia w dostępie do danych mogą hamować konkurencyjność i rozwój MŚP, dlatego przepisy mają na celu zapewnienie równych szans na rynku.