KOLEJNA REWOLUCJA W PRAWIE KARNYM?! Cz. 2

1 października 2023 r. weszły również w życie przepisy zmieniające niektóre instytucje prawa karnego procesowego i prawa karnego wykonawczego. Poniżej prezentujemy równie interesujące zmiany proceduralne i wykonawcze, o których jednak nie było aż tak głośno jak o zmianach w kodeksie karnym.

W niniejszym newsletterze analizujemy kluczowe aspekty reformy, zwracając szczególną uwagę na:

•             rozszerzenie uprawnień prokuratora,

•             zmiany w uzasadnianiu zdania odrębnego,

•             zmiany w przesłankach udzielenia dozoru elektronicznego

•             oraz inne zmiany, które są przedmiotem krytyki środowiska prawniczego.

NOWE UPRAWNIENIA PROKURATORSKIE

Do czasu nowelizacji ustawy art. 37 k.p.k. przyznawał Sądowi Najwyższemu wyłączne prawo do decydowania o przekazaniu sprawy innemu sądowi ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości.

O taką zmianę mógł zawnioskować sąd, do rozpoznania którego dana sprawa trafiła i tylko po przedstawieniu Sądowi Najwyższemu stosownego uzasadnienia woli zmiany.

Od wejścia w życie nowelizacji prokuratorzy otrzymali przywilej, dzięki któremu mogą wnioskować do SN o przekazanie sprawy do rozpoznania innemu, równorzędnemu sądowi, o ile jest to umotywowane dobrem wymiaru sprawiedliwości.

Po otrzymaniu takiego wniosku od prokuratora sąd właściwy w terminie 14 dni przekazuje go Sądowi Najwyższemu wraz z własnym stanowiskiem.

W praktyce oznacza to, że prokurator, w przypadku uznania, że przed sądem właściwym nie jest możliwe przeprowadzenie bezstronnego procesu, może wnioskować, by postępowanie toczyło się przed innym sądem równorzędnym.

VOTUM SEPARATUM

Votum separatum oznacza uprawnienie członka składu orzekającego do wyrażenia zdania odrębnego wobec zdania pozostałych sędziów składu, w przypadku, gdy wydawane orzeczenie stoi w sprzeczności z jego przekonaniem.

Przy podpisywaniu sentencji orzeczenia, sędzia, który nie zgodził się z większością składu, może zgłosić zdanie odrębne poprzez umieszczenie stosownej wzmianki przy swoim podpisie. Sędzia zgłaszając votum separatum musi określić w jakiej części i w jakim kierunku kwestionuje wydawane orzeczenie.

Do przedstawienia w formie graficznej - PRZED / PO

Złożenie votum separatum obligowało skład orzekający do sporządzenia uzasadnienia orzeczenia z urzędu oraz sędziego, który przedstawił zdanie odrębne do sporządzenia własnego uzasadnienia.

W aktualnym brzmieniu przepisu, uzasadnienie zdania odrębnego należy sporządzić, jeżeli sporządza się uzasadnienie orzeczenia.

Wydłużony został ponadto termin na sporządzenie uzasadnienia orzeczenia dla sędziego korzystającego z możliwości zgłoszenia zdania odrębnego.

ZMIANY DOTYCZĄCE PORĘCZYCIELA MAJĄTKOWEGO

Do przepisów dotyczących praw i obowiązków poręczyciela majątkowego dodano §1a, na mocy którego: „Przedmiot poręczenia majątkowego nie może pochodzić z przysporzenia na rzecz oskarżonego albo innej osoby składającej poręczenie dokonanego na ten cel. Sąd albo prokurator może uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego od wykazania przez osobę składającą poręczenie źródła pochodzenia tego przedmiotu. W postępowaniu przygotowawczym przyjęcia przedmiotu poręczenia majątkowego dokonuje prokurator. Oświadczenie w przedmiocie źródła pochodzenia przedmiotu poręczenia majątkowego osoba składająca poręczenie składa pod rygorem odpowiedzialności karnej, o czym należy ją uprzedzić”.

Ponadto art. 266 k.p.k. został rozszerzony o §3, w którym sformułowane zostało uprawnienie podejrzanego i poręczyciela do złożenia zażalenia na postanowienie prokuratora o odmowie przyjęcia przedmiotu zastosowanego przez sąd poręczenia majątkowego.

SUBSYDIARNY AKT OSKARŻENIA

Do przedstawienia w formie graficznej - PRZED / PO

W stanie prawnym obowiązującym do czasu omawianej nowelizacji, pokrzywdzony mógł wnieść subsydiarny akt oskarżenia wówczas, gdy prokurator postanowił drugi raz umorzyć postępowanie przygotowawcze.

Do rt.. 330 k.p.k. dodano zapis, według którego postępowanie z oskarżenia prywatnego może zostać zainicjowane po zaskarżeniu przez pokrzywdzonego postanowienia, które zostało utrzymane w mocy decyzją prokuratora nadrzędnego.

Ponadto jeżeli akt oskarżenia, nie został wniesiony przez pokrzywdzonego, prokurator może odmówić przesłania akt postępowania przygotowawczego, zawiadamiając o tym prezesa sądu.

Jeżeli w postępowaniu występował więcej niż jeden pokrzywdzony, do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia uprawniony jest ten pokrzywdzony, który zaskarżył pierwszą decyzją prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego.

Nowelizacja art. 330 k.p.k. to kolejny przykład rozszerzenia uprawnień prokuratorskich.

TŁUMACZENIE AKTU OSKARŻENIA NA JĘZYK OBCY

W art. 338 k.p.k. dodano §6, z którego wynika, że „jeżeli oskarżony nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, przed wydaniem zarządzenia o doręczeniu aktu oskarżenia prezes sądu lub referendarz sądowy wzywa tłumacza w celu przełożenia aktu oskarżenia na język obcy. Oskarżonemu doręcza się odpis aktu oskarżenia wraz z tłumaczeniem.”

Podstawową regulacją prawną w kodeksie, zapewniającą oskarżonemu pomoc tłumacza jest art. 72 k.p.k. Zgodnie z §3 tego artykułu „oskarżonemu postanowienie o przedstawieniu, uzupełnieniu lub zmianie zarzutów, akt oskarżenia oraz orzeczenie podlegające zaskarżeniu lub kończące postępowanie doręcza się wraz z tłumaczeniem”.

Ponadto zgodnie z art. 619 § 3 k.p.k. Skarb Państwa ponosi także koszty związane z udziałem w postępowaniu tłumacza w zakresie koniecznym dla zapewnienia oskarżonemu jego prawa do obrony.

Pomimo istnienia przepisów regulujących kwestię tłumaczenia aktu oskarżenia oraz prawidłowej wykładni Sądu Najwyższego (postanowienie z dnia 24 sierpnia 2016 r. (V KK 67/16), prawodawca zdecydował się na uregulowanie tej materii w przepisach dotyczących wstępnej kontroli oskarżenia.

DOZÓR ELEKTRONICZNY

Nowe przepisy zmodyfikowały jedną z przesłanek udzielenia zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego.

Do przedstawienia w formie graficznej - PRZED / PO

Uprzednio skazany musiał spełniać następujące przesłanki:

1.            wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą jednego roku i 6 miesięcy albo wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności w wymiarze niższym niż 3 lata i któremu do odbycia w zakładzie karnym pozostała część tej kary w wymiarze nie większym niż 6 miesięcy, a nie zachodzą warunki przewidziane w art. 64 § 2 Kodeksu karnego; (art. 64 § 2 Kodeksu karnego dotyczył recydywy szczególnej wielokrotnej)

2.            odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie szczególne względy wskazujące, że w razie odbycia kary w tym systemie nie zostaną osiągnięte cele kary;

3.            skazany posiada określone miejsce stałego pobytu;

4.            osoby pełnoletnie zamieszkujące wspólnie ze skazanym wyraziły zgodę;

5.            odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie warunki techniczne.

Poniższa zmiana do przedstawienia w formie graficznej

Po nowelizacji zmieniono pierwszą przesłankę. Oprócz recydywy szczególnej wielokrotnej, przeszkodą w odbywaniu kary w systemie dozoru elektronicznego są:

•             -skazanie na podstawie dodatkowego rodzaju recydywy specjalnej – połączenie recydywy zwykłej i wielokrotnej – art. 64 a k.k.

•             -skazania na podstawie przepisów o tzw. przestępcy zawodowym lub  zorganizowanej grupie przestępczej - art.  65 k.k.

WARUNKOWE ZWOLNIENIE Z ODBYWANIA KARY

Zmiany, które weszły w życie 1 października 2023 r. zmieniły także zakres oraz czas rozpatrywania wniosków o warunkowe zwolnienie.

Uprzednio jeżeli orzeczona kara lub suma kar nie przekraczała 3 lat pozbawienia wolności, wniosku skazanego lub jego obrońcy, złożonego przed upływem 3 miesięcy od wydania postanowienia o odmowie warunkowego zwolnienia, nie rozpoznawało się aż do upływu tego okresu. Natomiast jeżeli orzeczona kara lub suma kar przekracza 3 lata pozbawienia wolności, wniosku skazanego lub jego obrońcy, złożonego przed upływem 6 miesięcy od wydania postanowienia o odmowie warunkowego zwolnienia, nie rozpoznaje się aż do upływu tego okresu.

Po nowelizacji art. 161 k.k.w. w § 3 i 4 będzie wyglądał następująco:

Jeżeli orzeczona kara lub suma kar nie przekracza 5 lat pozbawienia wolności, wniosku skazanego lub jego obrońcy, złożonego przed upływem 6 miesięcy od wydania postanowienia o odmowie warunkowego zwolnienia, nie rozpoznaje się aż do upływu tego okresu.

Jeżeli orzeczona kara lub suma kar przekracza 5 lat pozbawienia wolności, wniosku skazanego lub jego obrońcy, złożonego przed upływem roku od wydania postanowienia o odmowie warunkowego zwolnienia, nie rozpoznaje się aż do upływu tego okresu.

W nowym stanie prawnym pogorszyła się sytuacja osób, które zostały skazane na mniej niż 3 lata oraz na więcej niż 5 lat. Nie zmieniła się jednak sytuacja osób skazanych od 3 do 5 lat. Surowość przepisów i nierówne traktowanie skazanych wzbudza sprzeciw w środowiskach prawniczych.

PODSUMOWANIE

Kontrowersyjna nowelizacja prawa karnego obowiązuje już od prawie trzech miesięcy. Wprowadzone zmiany obejmują prawo karne materialne i procesowe opierając się na założeniach nowej polityki karnej, w której widoczne jest zwiększenie uprawnień organów ścigania (w tym przede wszystkim prokuratora) kosztem uprawnień sądu oraz stron. Podobne założenia miały zostać wprowadzone do polskiego porządku prawnego ustawą z 13 czerwca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, która poprzez rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego została uznana za niezgodną z Konstytucją (sygn. Kp 1/19). Jest jednak za wcześnie, by oceniać wprowadzone zmiany. Praktyka najbliższych lat pokaże, czy wprowadzone zmiany zmierzają we właściwym kierunku.