KOLEJNA REWOLUCJA W PRAWIE KARNYM?!

1 października 2023 r. weszła w życie nowelizacja kodeksu karnego dokonana ustawą z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw.

Zmiany dotyczą m. in. wysokości kar, prawa osób pozbawionych wolności do utrzymywania kontaktu ze światem zewnętrznym, prawa do obrony, kontroli osób skazanych i tymczasowo aresztowanych oraz prawa tych osób do składania skarg i wniosków do podmiotów wykonujących orzeczenie.

Zapowiedziane zmiany wywołały polaryzację wśród środowiska prawniczego.

Okręgowa Rada Adwokacka w Warszawie w swoim stanowisku z dnia 3 sierpnia 2022 r. wskazała m.in., że:

• zmiany uwzględnione w nowelizacji stanowią regres prawa karnego poprzez wprowadzenie rozwiązań obowiązujących w systemie prawnym PRL;
• przyjęta przez Sejm ustawa nosi znamiona populizmu penalnego;
• sędziowska swoboda orzekania ulega ograniczeniu;
• podniesienie dolnych granic ustawowego zagrożenia karą jest nieuzasadnione;
• ustawa może negatywnie wpłynąć na efektywność organów ścigania w ujawnianiu przestępstw;
• warunki odbywania kary pozbawienia wolności ulegną pogorszeniu poprzez dalsze przeludnienie zakładów karnych i aresztów śledczych.

W stanowisku zwrócono także uwagę na fakt, że zmiany zostaną wprowadzone bez przeprowadzenia dyskusji z udziałem przedstawicieli doktryny, praktyków prawa i opinii publicznej.

Podobne stanowisko zostało przedstawione w apelu do Prezydenta Andrzeja Dudy z dnia 26 listopada 2022 r. wystosowanym przez ponad 170 naukowców specjalizujących się w naukach prawnych.

W apelu wskazano, że wprowadzone zmiany będą naruszeniem konstytucyjnej zasady proporcjonalności oraz, że wprowadzona bezwzględna kara pozbawienia wolności jest niehumanitarna i niezgodna z Europejską Konwencją Praw Człowieka.

W obu apelach wezwano  Sejm RP do odrzucenia ustawy w całości, a Prezydenta RP o jej zawetowanie.

Rzecznik Praw Obywatelskich w lipcu ubiegłego roku przedstawił Ministrowi Sprawiedliwości obszerne uwagi do przedmiotowej ustawy wskazując także, że do Biura RPO wpływają pisma osób pozbawionych wolności i ich rodzin zwierające obawy co do nadchodzących zmian.

Rzecznik jednocześnie zaznaczył, że nowelizacja prawa karnego była długo wyczekiwana, jednak w zapowiadanych zmianach występuje wiele nieścisłości i nieprawidłowości. RPO wskazał także na pozytywne zmiany, takie jak umożliwienie zdalnego procedowania sądu w postępowaniu wykonawczym w sprawach dotyczących osób pozbawionych wolności, zmiany w zakresie systemu dozoru elektronicznego, aktualizację przepisów dotyczących obejmowania szczególną ochroną osób uprawnionych czy zmiany sposobu korzystania przez skazanych z widzeń z osobami małoletnimi do lat 15.

Pozytywnie oceniane są także nowe zapisy gwarantujące rozszerzenie funkcjonowania Portalu Informacyjnego Sądów Powszechnych na sprawy karne, co powinno stanowić kolejny krok w procesie informatyzacji postepowań w Polsce, nie mniej jednak kierunek zmian nie może naruszać podstawowych gwarancji procesowych stron

Poniżej omówiono najważniejsze zmiany, które zostały wprowadzone do prawa karnego z dniem 1 października 2023 r.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA NIELETNICH – ZMIANA ZDOLNOŚCI WIEKOWEJ

We dotychczasowym  stanie prawnym, zgodnie z art. 10 § 1 k.k., co do zasady, odpowiedzialności karnej podlegał ten, kto popełnił czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Powyższą zasadę przełamywał art. 10 § 2 k.k., który w określonych sytuacjach dopuszczał odpowiedzialność karną osób powyżej 15 roku życia. Osoba taka, musiała popełnić czyn wymieniony enumeratywnie w ustawie oraz okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy (jego właściwości i warunki osobiste) musiały przemawiać za tym, aby go ukarać tak jak osobę powyżej 17 lat. Przykładem powyższego może być sytuacja, której poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Po 1 października 2023 r., w związku z utworzeniem nowych typów zgwałcenia kwalifikowanego (np. zgwałcenie kobiety ciężarnej, zgwałcenie, podczas którego sprawca utrwala obraz lub dźwięk z przebiegu czynu, czy zgwałcenie, którego następstwem jest śmierć człowieka), do katalogu przestępstw, za które odpowiadają osoby powyżej 15 roku życia dodano nowo powstałe typy przestępstw. Ponadto poszerzono katalog o podstawowy typ zgwałcenia.

Istotną zmianą jest również dodanie § 2a, który wprowadza odpowiedzialność karną osób, które po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat, dopuszczą się popełnienia przestępstwa za tzw. „ciężkie zabójstwo”. Minister Sprawiedliwości upoważniony do prezentowania stanowiska Rządu w tej sprawie powoływał się na minimalny wiek odpowiedzialności karnej w Europie, który mieści się w przedziale 10-18 lat. Ponadto, w projekcie wskazano opinię lekarza psychiatry, który badał uwarunkowania ustalenia minimalnego wieku odpowiedzialności karnej pod względem medycznym.

Czy to dobry kierunek zmian? Na odpowiedź będziemy musieli jeszcze poczekać, gdyż istnieje niewielki odsetek osób w wieku 14 lat, które popełniają takie przestępstwo. Jedno jest pewne, najważniejsze względem nieletnich przestępców jest skuteczne stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych, a nie tylko sankcja karania, gdyż stosowanie funkcji stricte penalizacyjnej może doprowadzić tylko do jeszcze większej deprawacji młodego sprawcy przestępstwa, a nie do jego resocjalizacji.

LIKDWIDACJA KARY 25 LAT POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Najbardziej istotną zmianą w opisywanej nowelizacji Kodeksu karnego jest niewątpliwie likwidacja kary 25 lat pozbawienia wolności, która zastrzeżona była w art. 32 ust. 4 k.k. Głównym powodem usunięcia tego rodzaju kary było wcześniejsze pozbawienie możliwości miarkowania dolegliwości kary.

Ministerstwo Sprawiedliwości wskazało na „znaczny odstęp” pomiędzy terminową karą pozbawienia wolności (15 lat), a karą 25 lat pozbawienia wolności. Dokonując nowelizacji, podwyższono jednocześnie terminową karę pozbawienia wolności do 30 lat. Środowisko prawnicze, zauważając problem w karaniu osób współdziałających w popełnieniu najpoważniejszych przestępstw (np. współsprawców, podżegaczy, pomocników), krytycznie odnosi się jednak do samej likwidacji kary 25 lat pozbawienia wolności^[1].

Zauważono także problemy ze znacznym zaostrzeniem kar w stosunku do niektórych przestępstw np. typów kwalifikowanych bezprawnego pozbawienia wolności, fałszerstwa faktur na kwotę przekraczającą 10 mln zł oraz kwalifikowany rozbój.

NOWE ZASADY WYMIARU KARY GRYZWNY I OGRANICZENIA WOLNOŚCI

Nowelizacją, która weszła w życie 1 października 2023 r. wprowadzono również dolną granicę wymiaru kar nieizolacyjnych (ograniczenia wolności oraz grzywny). Nowe przepisy można zastosować w przypadku, gdy przestępstwo jest zagrożone zarówno grzywną, jak i karą pozbawienia wolności oraz w przypadku, gdy przestępstwo jest zagrożone zarówno karą ograniczenia wolności, jak i karą pozbawienia wolności (zagrożenie alternatywne).

W przypadku kary grzywny dolne granice ustanowione zostały na następującym poziomie:

- 50 stawek - w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku;

- 100 stawek - w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat;

- 150 stawek - w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.

Natomiast dolną granicę kary ograniczenia wolności ukształtowano na poniższych poziomach:

- 2 miesiące - w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku;

- 3 miesiące - w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat;

- 4 miesięcy - w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.

W doktrynie podkreśla się również błędną konstrukcję przepisów, które mogą doprowadzić do błędnego stosowania tj. uznania, że dane przepisy możemy zastosować w przypadku sankcji kumulatywnej (skazania na karę pozbawienia wolności i grzywny; skazania na karę pozbawienia wolności i ograniczenia wolności)^[2].

Określając dolną granicę kary ustawodawca de facto ograniczył kompetencje Sądu w zakresie wymiaru kary. Uprzednio, Sąd miał swobodę i mógł skazać na niższą karę (grzywny albo ograniczenia wolności), gdy uznał, że stopień społecznej szkodliwości czynu jest niski.

ZMIANA WYMIARU KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Tak jak wcześniej wspomniano, po nowelizacji przepisów, kara pozbawienia wolności trwa najkrócej 1 miesiąc, a najdłużej 30 lat. Karę pozbawienia wolności wymierza się w miesiącach i latach. Wyjątkiem od wymierzania kary pozbawienia wolności w miesiącach i latach jest wymierzanie kary łącznej za zbiegające się przestępstwa, za które orzeczono karę pozbawienia wolności i ograniczenia wolności.

Zasadą jest, że brak wskazania dolnej granicy kary pozbawienia wolności powoduje, że wynosi ona 1 miesiąc. Analogicznie zasadę stosujemy do górnej granicy kary pozbawienia wolności tj. 30 lat.

DYREKTYWY WYMIARU KARY

Nowelizacja prawa karnego materialnego dotyczyła również kwestii dyrektywy wymiaru kary. Art. 53 k.k. został zmieniony oraz wskazano otwarty katalog okoliczności obciążających oraz okoliczności łagodzących.

Przed 1 października 2023 r. Sąd wymierzał karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, mając wzgląd, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ta ma osiągnąć wobec skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.

Po nowelizacji natomiast, Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych w ustawie, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu, okoliczności obciążające i okoliczności łagodzące, cele kary w zakresie społecznego oddziaływania, a także cele zapobiegawcze, które ma ona osiągnąć w stosunku do skazanego. Dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy.

Ustawodawca za przykładowe okoliczności obciążające uznał: uprzednią karalność za przestępstwo umyślne lub podobne przestępstwo nieumyślne, wykorzystanie bezradności, niepełnosprawności, choroby lub podeszłego wieku pokrzywdzonego, popełnienie przestępstwa z premedytacją, czy też działanie ze szczególnym okrucieństwem.

Za przykładowe okoliczności łagodzące Ustawodawca uznał natomiast: popełnienie przestępstwa w wyniku motywacji zasługującej na uwzględnienie, popełnienie przestępstwa pod wpływem gniewu, strachu lub wzburzenia, usprawiedliwionych okolicznościami zdarzenia, podjęcie działań zmierzających do zapobieżenia szkodzie lub krzywdzie, wynikającej z przestępstwa, albo do ograniczenia jej rozmiaru albo pojednanie się z pokrzywdzonym.

W środowisku prawniczym takie ukształtowanie dyrektyw wymiaru kary spotyka się z krytyką. Najbardziej krytykowany jest fakt, że „rolę dyrektywy wiodącej przyznaje się oddziaływaniu o charakterze odwetowym i odstraszającym”^[3].

ŚRODEK KARNY W POSTACI ZAKAZU PROWADZENIA POJAZDÓW

W przypadku środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów zmiany nastąpiły w art. 42 § 2 i § 3 k.k. Do tej pory Sąd orzekał, na okres nie krótszy niż 3 lata, zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów albo pojazdów określonego rodzaju, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa wymienionego w § 1 był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia określonego w art. 173, art. 174 lub art. 177. Obecnie sąd orzeka taki zakaz na okres nie krótszy niż 3 lata również w sytuacji, gdy po zdarzeniu, a przed poddaniem sprawcy przez uprawniony organ badaniu w celu ustalenia zawartości alkoholu lub środka odurzającego w organizmie, sprawca spożywał alkohol lub zażywał środek odurzający.

Taki sam fragment dodano do § 3, w którym uregulowano dożywotni zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych.

Celem nowelizacji tego przepisu było oczywiście uniemożliwienie sprawcy przestępstwa wymienionego w powyższych artykułach, kwestionowania pozostawania w jednym ze wskazanych stanów w czasie przestępstwa, usprawiedliwiając się wprawieniem w ten stan po popełnieniu przestępstwa.

Niebezpieczne jest jednak przyjęcie domniemania wprawienia się w stan nietrzeźwości lub bycia pod wpływem środka odurzającego.

ZBIEG NADZWYCZAJNEGO OBOSTRZENIA I ZŁAGODZENIA KARY

Do art. 57 k.k. dodano § 3-7, które precyzują, że jeżeli zbiegają się podstawy nadzwyczajnego złagodzenia lub obostrzenia kary o charakterze obligatoryjnym i fakultatywnym, Sąd stosuje podstawę o charakterze obligatoryjnym. Jeżeli zbiegają się podstawy nadzwyczajnego obostrzenia o charakterze obligatoryjnym oraz podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary określone w art. 60 § 3 (dla osób współpracujących), Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

NADZWYCZAJNE ZŁAGODZENIE KARY DLA OSÓB WSPÓŁPRACUJĄCYCH

Zmiana art. 60 k.k. nie dotyczy jego podstawowych zasad zawartych w §1 i §2. Znowelizowany został § 3, na mocy którego, Sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary wobec osoby, która ujawnia informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia, wyłącznie na wniosek prokuratora.

Do czasu nowelizacji, o nadzwyczajnym złagodzeniu kary osobie współpracującej Sąd decydował z urzędu.

Ponadto, w omawianym przepisie zmodyfikowany został § 6, w którym wskazane zostały zasady wymierzania kary w ramach ich nadzwyczajnego złagodzenia.

Pozostałe zmiany dotyczą dostosowania brzmienia przepisu do eliminacji kary 25 lat pozbawienia wolności.

Powyższa zmiana wzbudziła wiele kontrowersji w środowisku prawniczym z uwagi na przesuwanie uprawnień Sądu na prokuratorów, co ma prowadzić do ograniczenia sądowej samodzielności w orzekaniu.  

ROZSZERZENIE ZAKAZÓW DLA OSÓB SKAZANYCH ZA NAJCIĘŻSZE GATUNKOWO PRZESTĘPSTWA

Do czasu nowelizacji, sprawcy za tak zwane „dobre sprawowanie” mogli korzystać z instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbywania kary. Do treści art. 77 k.k. dodano § 3 oraz § 4, które umożliwiają sądom orzeczenie zakazu warunkowego zwolnienia, w przypadku prawomocnego skazania za przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwo powszechnemu lub za przestępstwo o charakterze terrorystycznym na karę dożywotniego pozbawienia wolności albo karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 20 lat, a także jeżeli charakter i okoliczności czynu oraz właściwości osobiste sprawy wskazują, że jego pozostawanie na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób.

Powyższa zmiana jest kontrowersyjna z uwagi na fakt, że w momencie wydawania wyroku Sąd ma dokonywać ostatecznej oceny o możliwości zmiany postawy skazanego.

Brak możliwości przeprowadzenia zasadności dalszego wykonywania tak długich kar może zostać uznany za niezgodny z art. 40 Konstytucji RP dotyczącym zakazu okrutnego i nieludzkiego karania oraz z art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, który stanowi, że nikt nie może być poddany nieludzkiemu lub poniżającemu karaniu.

Takie rozwiązanie może stać się jednak powodem odmowy pozytywnego rozpatrywania wydawanych przez polskie sądy wniosków o ekstradycję i europejski nakaz aresztowania.

Zmienione zostały także formalne przesłanki, jakie musi spełnić skazany, żeby móc starać się o warunkowe zwolnienie. Aktualnie skazany może zostać zwolniony po odbyciu co najmniej połowy kary, a jeżeli wymierzono karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 25 lat – po odbyciu co najmniej 15 lat kary. Skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności można zwolnić po odbyciu 30 lat kary.

ZMIANY DOTYCZĄCE RECYDYWY

W przyjętej nowelizacji pozostała niezmieniona definicja recydywy szczególnej, podstawowej i wielokrotnej.

W art. 64 § 1 dodano zapis obligujący sąd do orzekania kary powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia z możliwością wymierzenia w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, jeżeli skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnił w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej półrocznej kary umyślne przestępstwo podobne do tego, za które był już skazany (recydywa podstawowa).

Ponadto w § 2 omawianego przepisu, zamiast obowiązku wymierzania kary powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, nałożono obowiązek orzekania kary od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.

Dodany został art. 64a wprowadzający trzeci rodzaj recydywy dotyczący zbrodni zabójstwa połączonego ze zgwałceniem i przestępstw przeciwko wolności seksualnej, której górna granica zagrożenia karą pozbawienia wolności wynosi co najmniej 8 lat i przewiduje pozostałe warunki i obostrzenia takie jak przepis art. 64 § 2 k.k.

Nowelizacja powyższego przepisu zaostrza kary sprawcom wielokrotnym oraz takim którzy z popełnienia przestępstwa uczynili stałe źródło dochodu.

WYMIAR KARY ŁĄCZNEJ

Z uwagi na zaostrzenie kar za popełnione przestępstwa wskazane w art. 32 k.k., zwiększona została górna granica kary łącznej - z 20 lat na 30 lat pozbawienia wolności.

Ponadto wysokość kary łącznej grzywny sąd wymierza „powyżej najwyższej kary wymierzonej za poszczególne przestępstwa” a nie jak wcześniej „od najwyższej kary (…)”, z zastrzeżeniem, że jeśli najwyższa z podlegających łączeniu grzywien orzeczona została w wymiarze 4500 stawek dziennych lub wyższym, sąd orzeka tę karę jako karę łączną grzywny.

PODSUMOWANIE

Pomimo wielu kontrowersji, zmiany weszły w życie z dniem 1 października 2023 r. Wielu prawników stoi na stanowisku, że z uwagi na nieprawidłowe uchwalenie przepisu określającego datę wejścia w życie nowelizacji, nowe przepisy nie mogą być jeszcze uznawane za wiążące, co może mieć realny wpływ na orzekanie w sprawach karnych.

Będziemy bacznie obserwowali wpływ powyżej opisanych zmian legislacyjnych na realizowanie podstawowych funkcji prawa karnego w demokratycznym państwie prawa, w tym w szczególności w zakresie funkcji gwarancyjnej, sprawiedliwościowej oraz prewencyjnej.

Powyższe zmiany to jedynie część modyfikacji dokonanych w samym kodeksie karnym. Znowelizowane zostały także przepisy kodeksu postępowania karnego, kodeksu wykroczeń oraz kodeksu karnego wykonawczego – opiszemy je w kolejnej publikacji.